Os catro libros de poemas que publicou en vida recollen unha viaxe. A que vai de certa abstracción conceptual a un expresionismo urbano e nostálxico. “Dos meus beizos caen palabras desmaiadas / como soños que xerase o movimento”, escribe. Morreu dunha meninxite en 2004 na Coruña, onde nacera. Tiña 46 anos. Pensar é escuro, título extraído dun verso con ecos heraclitiáns -confesa o editor-, reúne por primeira vez nun só volume a poesía édita de Luísa Villalta. Autora ademais de narrativa, teatro e ensaio, a súa obra densa pero ingrávida, sostida nunha sintaxe estrañada, respiraba como río subterráneo. “Tinta do mar, escrebo”, di nun endecasílabo de Música reservada (1991), a súa estrea.
MásIsmael Ramos: "La poesía sirve para, muy de vez en cuando, lograr que un poema haga que tomes posición sobre las cosas"
Ningún dos seus libros estaba localizábel en librarías. Malia que no seu día recibiron atención crítica e un premio daquela tan prestixioso como o Espiral Maior, a súa morte temperá difuminou, dalgún xeito, o seu rastro literario. “Non creo que a súa escritura estea esquecida”, matiza o editor de Pensar é escuro (Galaxia, 2023), Armando Requeixo, “pero si que só agora comezamos a dimensionar a súa figura, unha das máis completas da literatura galega dos últimos anos”. A da poeta de fin de século, engade, que se inicia no medio ambiente culturalista da xeración dos 80 -nos termos críticos usuais- pero que evolúe cara a posicións máis próximas ás escritoras que, nos 90, eran novas.
“Parece mentira o vento / o santo Sampedro que se levanta do mar / acaneando sobre a gadoupa cravada nas Illas / e vén vendarnos o Pé encetado pola Rata”, di en Oeste (céfiro), un poema de En concreto (2004), o libro que anunciaba unha viraxe na súa obra, celebraba a Cidade Alta -A Coruña- con poemas de alento amplo e visionario e que saíu ás poucas semanas da súa morte. Foi o xurado que lle outorgou o Espiral Maior quen mencionou o “carácter expresionista” dunha poética que ía deixando atrás a claridade opaca e metafísica de Música reservada ou as meditacións en non lugares de Ruído (1995).
“A miña lectura é que se trata dunha poeta da Xeración dos 80 que evoluciona en converxencia coa dos 90, pero o núcleo central son visións dos 80”, sintetiza Requeixo. O que indica un culteranismo que por veces roza o hermético, vinculado ás músicas académicas e as súas linguaxes -Villalta era, ademais de filóloga e profesora, violinista de primeiro nivel, membro da Xove Orquestra de Galicia e de varios grupos de cámara-, do que aos poucos comezaba a despoxarse. Así e todo, mantívose más ben afastada da corporeidade e o coloquialismo que identificou a parte central das autoras e autores que viñeron despois dela. “Para min é un exemplo paradigmático de que o esquema xeracional habitual non sempre se axusta ás poetas. Luísa Villalta foi unha creadora de fin de século, de tránsito de milenio, que foi mudando a súa estética”, asegura, “non lle acae ben etiqueta ningunha”.
O mutismo editorial non impediu, porén, a pegada da súa obra, considera o tamén crítico Armando Requeixo. El percíbea en “poéticas conceptuais, transcendentes ou ontolóxicas” da poesía galega actual. Villalta era explícita ao respecto de incorporar “pensamento denso” no poema: cita a Adorno, Nietzsche, Hegel, Sartre ou Lukács. Tamén a forma se metamorfosa. Se Música reservada empeza cunha serie de sonetos, En concreto esténdese en versículo libre. Por caso, en Sul (austro): “Que foi da Meniña das Trenzas / boneca afogada no meio do día anacrónico / Que foi que se faría / daquela branca vellés grosa e lúa colapsada nos quince”.
Ao editor de Pensar é escuro. Poesía reunida (1991-2004) precupáballe, en todo caso, o acceso dos novos lectores a Luísa Villalta. “Probabelmente infiltre ou permee novas voces. Moitas estéticas encontran unha avanzada na súa creación”, especula. A reivindicación comezara anos atrás. En 2016 o Concello da Coruña aprobou dedicarlle unha rúa e o pasado ano a agrupación crítica A Sega dedicoulle o Día das Galegas nas Letras. O Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidade da Xunta de Galicia -que dirixe o propio Requeixo- garda o legado da escritora, cedido pola familia. “Hai moito material poético inédito, bosquexos ensaísticos, unha peza teatral e moita escrita diarística”, revela, agora sometida a estudo e ordenación. “Tiña unha brutal forza interior e unha escritura magmática”, resume. “Os nomes somos nós / e cando acenden os seus rótulos atávicos / as aspas dos muíños derrubados / marmullan o farelo afirmativo do futuro”, din, de feito, os últimos versos do seu derradeiro libro.