Ter dezaseis anos en 1975

Que cousa ter dezaseis anos en 1975! Xunto cun amigo da época, Pedro López Novo -non sei que foi del- propúxemonos ler toda a Historia da Filosofía comezando polo principio. E así foi. Durante un tempo. Collemos a Heráclito, o escuro, e a outros presocráticos e metémoslles o dente. Paramos en Boecio. Non era que non nos atreveramos con outros enigmas. Intentamos desentrañar El antiedipo. Capitalismo y esquizofrenia, que acababa de ser editado en España por Barral. Ademais de Deleuze/Guattari, a antipsiquiatría e a fusión de marxismo e psicanálise, estaban moi na onda.

Claro que, á beira dos libros, estaba o cine. Con miña irmá Pepa ía os xoves ao cineclub Valle-Inclán, en Lugo, onde Carlos Varela Veiga, que ía morrer máis tarde polo estúpido estoupido dunha bombona dun fogón de praia, programaba Prima della rivoluzione, Queimada ou Woodstock. Era fantástico o Carlos. E a música: dos Beatles a Frank Zappa ou John Mayall, todo formaba parte da marea de ruptura. E xa non digamos Quilapayún ou Inti-Illimani (para min o 11 de setembro será toda a vida o do golpe de estado en Chile contra Allende). Ou Voces Ceibes e o Movemento Popular da Canción Galega.

Postas as cousas no seu contexto, todo aceno de modernidade e interese intelectual tiña aroma a antifranquismo. É posible, ou seguro, que houbera niso un elemento de distinción social, que diría o Bourdieu. Mesturado cun auténtico espíritu de cambio. E de valentía, de atreverse aos riscos, que eran grandes e impredicibles, iso non se pode negar. “Afáns de mocidade, de facer rodas cadradas/de perdoar ao vencido/de predicar maldades”, cantaba Pi de la Serra.

A mín meteume en ERGA, Estudantes Revolucionarios Galegos, Manuel Fraga Rey, Lito. Non moito despois a policía detívoo e foi para o cárcere da Coruña. Como eran as cousas que nalgunha ocasión miña irmá e máis eu fómolo ver á prisión e a policía deixounos entrar! Os pais dixeron que eramos familiares e funcionou. Cando morreu Franco, os presos, como é natural, fixeron unha festa de grande balbordo. Parece que un gris veu a dicirlles que, “de parte do señor director, fixeran o favor de respetar o statu quo”.

O meu ambiente estaba impregnado dun certo galeguismo. Ao fin e ao cabo, o meu avó fora das Irmandades da Fala. E, aínda que entón non o sabía, o meu bisavó tamén. Pero se antes de Lito chegara alguén das Xuventudes Comunistas, ou da LCR, e xa non digamos se fora sevillana, tamén me tería metido. Era o espíritu da época.

Como era preceptivo nos militantes, saïamos tirar panfletos de noite. Polas obras e por onde se puidese. Máis ou menos cando morreu Franco, meu pai plantouse nas escaleiras e díxome que, se saía, non me deixaría volver entrar. Debo dicir que prudentemente quedei na casiña naquela ocasión. Pero só naquela. Os pais querían protexernos, pero nós saïamos e saïamos. Faciamos pintadas. Unha vez pintamos un “Non á colonización” enorme na saída de Vilalba para Meira. Un paisano preguntaba á mañá seguinte no bar que tería aquela xente contra a colonización, que é como se lle chamaba na bisbarra a unha zona da Terra Chá, entre Arneiro e o Matodoso, á que o franquismo trouxera colonos para traballar a terra, efectivamente. En fin, un malentendido cómico. E revelador, supoño.

Pero aqueles eran os tempos. Os militantes da UPG e de ERGA eramos multiusos, como unha navalla suiza. Miña irmá era da UTEG, pero tamén dos comités de apoio á loita labrega. A outra irmá, Cris, da UTEG tamén. Xosé Manuel Díaz ou Miguel Campuzano, estudantes, de ERGA, deron un paso máis: proletarizáronse, foron traballar ás Pontes e despois á alúmina. Tiveron un papel na creación do SOG, Sindicato Obreiro Galego, xerme da actual CIG. Contar nestes tempos que daquela había quen se facía obreiro para facer a revolución resulta raro, e ata dá algo de vergoña. Para os máis é incomprensible, cando non ridículo ou estúpido. Pero así era.

Outra curiosidade: os nacionalistas antecesores do que agora é o BNG eramos moi selectivos na captación de militantes. Había que discutir O atraso económico e ata a Marx, Lenin e Stalin sobre a cuestión nacional e a Politzer e a Marta Harnecker, os manuais de fundamentos de materialismo histórico e dialéctico. Pero cando se comezou a construír a central térmica das Pontes de García Rodríguez era unha marabilla ver o modo en que operaban Murúzabal e os seus camaradas do Partido do Traballo. En dúas semanas conseguían que un grupo de obreiros se meteran na CSUT e deran vivas a Lenin tomando unhas tazas. Daba gloria velo. Era outro modo, máis expeditivo, de organización.

Cóntoo con dozura. Con costumismo, se se quere -son un grande partidario do ton menor para fuxir do estilo inflado e bombástico e do lirismo cursi, que é un océano lamacento-. Pero non se equivoquen. Aqueles tempos de esperanza, aquel estoupido de luz brillante, eran tamén tempos de sufrimento e perigo. Non todo o mundo era tan boa xente nin tan demócrata, nin moitísimo menos. Delatores, un bo lote. Os xuízes e a policía non regalaban caramelos. Moita xente que coñecín foi golpeada, cando non torturada. Aos que o fixeron ninguén lles pedíu contas. Nin a eles nin aos seus superiores. Tampouco ás fortunas feitas ao carón do réxime. Ceibaron todos de responsabilidade, do primeiro ao último. Cero culpas. Nin os máis salvaxes entre eles tiveron nada que temer. A Lei de Amnistía sacou aos presos das prisións, naturalmente, pero estaba pensada para eximir de causas penais pola comisión de delitos aos colaboradores da ditadura. As mortes provocadas polas forzas de orde pública, no franquismo e na Transición, quedaron sen xulgar. Era a relación de forzas, amigo. A lei do embude, moi ancha para uns, moi estreita para outros, sempre funciona.

Ninguén sabía que ía vir a continuación. Franco morreu na cama, pero se o franquismo non sobreviviu ao ditador, se se impuxeron a democracia e certo autogoberno -aínda sen ruptura, como debería ser, como en Portugal- foi polo movemento obreiro, e polos curas obreiros e a HOAC, e polas asociacións de veciños, e polo incipiente feminismo, e polos estudantes. E polos nacionalistas cataláns, vascos e galegos. Serían burgueses, pero demócratas, o que non se pode dicir dos “nacionais”. Por todos aqueles que puxeron a pel. Noutra orde de cousas, moita xente decidiu, sen sabelo, o que ía ser a súa vida futura naquel tempo. Pouca cousa, cando menos comparado con algún que eu me sei que na época xogaba ao dominó na cafetería, se despachaba un carajillo e despois foi presidente de España. Vidas paralelas.

Case todos os que mencionei neste artigo xa morreron. A ningún lle foi pedida a palabra. Que relatara a súa experiencia. Podía suceder nestes anos que os que sufriron represión ou artellaron o combate contra a ditadura contaran as súas vicisitudes para ilustración do bo pobo. Na tele, como na Radio Televisión Portuguesa. Non sucedeu, nin podía suceder. Tal e como foi a Transición, iso era inconveniente: iluminaría as continuidades co franquismo, e obrigaría a unha limpa de determinadas institucións, que era, precisamente, o que se quería evitar. A Transición foi deseñada para que as cousas non saísen do carreiro. A relación de forzas, amigo! Repito a frase para que quede claro que o que pode ser non é o que debería ser. Existe unha especie de física social.

Pero non sucedeu, ademais, porque podería delatar prestixios antifranquistas máis ben imaxinarios. No relato, en efecto, habería que separar o gran da palla. En todo caso, como di o meu amigo Alfonso Mato, sería bo que os que se dedican á historia oral recolleran as testemuñas antes de que a Parca faga o seu traballo. Ao fin e ao cabo, xa saben: “Quen controla o pasado, controla o futuro. Quen controla o presente controla o pasado”, como dicía Orwell.