As máscaras ancestrais do Entroido galego despiden o inverno

Na foto que encabeza esta información é a noite do sábado na pequena localidade de Maceda, na comarca de Allariz (Ourense). Unha especie de tótem cornudo descende polas súas rúas, escoltado por enmascarados, tamén cornudos. Marela –un dos nomes máis comúns en Galicia para bautizar vacas– baixa á aldea. O lume, as peles, as pólas das árbores, o universo animal e vexetal. O ritual repítese cada Entroid, o momento máis intenso do ciclo de celebracións que, segundo algúns antropólogos, despide o inverno en Europa.

Galicia conservou, e ás veces recuperou, infinidade de celebracións, máscaras, disfraces, relacionadas co mundo agrario e coa vida rural. De orixe mestiza, remota, precristiá. Non é exactamente o mesmo que o entroido, sinalan algúns expertos, aínda que as coincidencias son notables. Hai continuidade co noroeste de Castela e León ou co norte de Portugal. Son tradicións que sobreviviron aos trastornos da historia, mesmo á ditadura franquista que as prohibiu, temerosas, entre outras cousas, dos enmascarados.

Estas imaxes, tomadas ao longo dos anos polo fotógrafo Brais Lorenzo, recollen algunhas das máscaras tradicionais máis emblemáticas da comunidade.

Os felos de Maceda

Antes de que A Marela pasee o sábado pola noite polas rúas de Maceda, os felos xa percorreron as aldeas da próxima serra de San Mamede. Avanzan en grandes grupos, con cintos de cencerro , pel que lembra a alma animal e máscara semellante á dos máis coñecidos peliqueiros de Laza (Ourense) ou dos cigarróns de Verín (Ourense). O escritor Emilio Araúxo (Coles, Ourense, 1946), un dos grandes poetas secretos da Galicia contemporánea, estudounos en profundidade. En tempos, lembra algúns dos libros que lles dedicou, pasaban meses de palleira en palleira , vivindo da xenerosidade dos veciños. Mesmo algúns republicanos levaron o traxe para sobrevivir á represión.

Os boteiros de Viana do Bolo

O seu aspecto é incrible. Máscara negra de madeira, un enorme marco de guirnaldas na cabeza –pesa ata sete quilos–, un traxe de cores cunha camisa feita con cintas, cencerros na cintura. Aparecen ao longo do Entroido en Viana do Bolo (Ourense), localidade do leste galego cuxo termo municipal limita con Zamora. Son os boteiros e son os encargados de abrirlle o paso ao folión –fulión nesa zona–, a orquestra de bombo e percusións metálicas –sachos, aixadas, anciños– que anima o monte durante o Entroido.

Folión en Viana do Bolo

A intensidade do folión é tal que, na serra ourensá, o seu eco repercute dunha aldea a outra. E os xogadores, xeralmente os máis novos, fanse de todo. Literalmente. O coiro dos enormes bombos conserva o sangue dos nudillos dos xogadores dun ano para outro. Esfórzanse en, e conseguen emitir un son impresionante case transo, profundo e metálico ao mesmo tempo, repetitivo, atronador: a música do Entroido oriental galego.

Troteiros de Bande

Pola comarca da Baixa Limia, esa barriga pola provincia de Ourense que se estende por Portugal, e concretamente polo Concello de Bande, desfilan os troteiros. A súa máscara, recentemente recuperada, é sinxela, só unha alfombra que lles cobre a cara e un espello contra as súas meixelas. Anúnciase polo son de enfrontamentos na cintura e, como outras figuras do Entroido galego, teñen o privilexio da impunidade. Ou a autoridade durante ese período. “Os de Bande viñeron e trotaron aquí, e foron pola estrada de Mariluz e despois colleron e baixaron e logo foron a Lobosandaus”, relata a señora Placer González o seu perpetuo movemento no libro Recordos de Entroido (do Río do Río). Esquecemento ) , de Emilio Araúxo.

O peliqueiro de Laza

O luns de Entroido, en Laza (Ourense), ten lugar a Farrapada. Anacos de tea empapados de barro voan dun lado ao outro da praza da vila. E arredor deles son os peliqueiros os encargados de manter a orde. Sen moita consideración. É unha das figuras máis populares do Entroido galego. A súa máscara, decorada con motivos animais, é semellante á do felo de Maceda ou do cigarrón de Verín. Pero no lombo colga a pel de animal, pelica en galego, que lle dá nome.