Feria: na procura dun fogar

Feria, a novela de Ana Iris Simón, é unha discusión sobre a identidade española contemporánea e, supoño, dalgún xeito, a procura nostálxica, pero tamén esperanzada, dun lugar, ou dunha patria. Heimat, diría Ernst Bloch. De feito tomando pé en Feria está tendo lugar un debate moi sintomático que parece interpelar tanto á dereita, incluíndo a máis ultra -Santiago Abascal- como a Daniel Bernabé ou Manolo Monereo. Uns acúsana de ter un discurso falanxista ou “rojipardo”, outros falan dunha “esquerda sen parvadas”. 

Nun sentido moi fundamental, Feria narra a discusión que unha rapaza ten consigo mesma, antes de chegar ao mezzo della nostra vita, antes de que sexa tarde, para orientarse na procura dun fogar. Recorre o texto a percepción de que a orixe -a familia, a clase e o lugar: a Mancha- poden entenderse como formas dunha hierofanía.

O seu éxito entre o público débese a que toca unha tecla sensible. É unha novela xeracional, no sentido de que pon sobre a mesa a experiencia, fracasada en tantos sentidos, daqueles que agora rozan os trinta anos. É a denuncia das identidades liofilizadas, construídas sobre a censura do mundo da vida do que se provén. Recorre o texto o orgullo de clase e a crítica das ilusións da clase media aspiracional e das identidades de consumo. Como muller de esquerdas Ana Iris Simón denuncia, con moita eficacia, o modelo antropolóxico do neoliberalismo Pero tamén é unha elexía por un mundo perdido, o da súa infancia no Campo de Criptana, e unha discusión sobre o Ser de España, unha renovación da metafísica do 98 á altura dos incertos anos vinte do século XXI. Os seus xuízos sobre a masculinidade e a feminidade forman parte da discusión consigo mesma acerca das ideas recibidas no seu medio.

Decepción de expectativas 

O que narra Ana Iris Simón é a decepción das expectativas. As expectativas dunha rapaza cunha infancia feliz, nacida nun medio popular, filla de carteiros, neta de feirantes, do campo de Criptana, na Mancha. Rexión que describe dunha forma moi fermosa, como un triángulo entre “la ausencia total de relieve, el Quijote y el viento”, “esa tierra naranja”, “mancha de esparto”.

Non é, por certo, a primeira xeración que ve decepcionadas as súas expectativas. Aqueles que hoxe se acercan á década dos cincuenta e que estaban intentando consolidar a súa posición social viron tronzar o seu futuro pola inmensa estafa que veu ao mundo en 2008. 

De repente, o que para a xeración da transición parecía o epítome da vida pequenoburguesa e conservadora -ter unha familia, comprar un piso, un coche, unha televisión, e acceder a un certo nivel de consumo e ocio-, empezou a aparecer como unha proposta revolucionaria: o capitalismo de hoxe en día xa non está disposto a conceder, ou non facilmente, ese horizonte. Na segunda década do século XXI, a desigualdade aumenta e o ascensor social circula en sentido descendente. Para o segmento que tiña como plan acceder á clase media, o que se lle ofrece é o precariado, envolto no celofán co que a ideoloxía cativa aos incautos: todo ese esbardallar sobre a flexibilidade, a conveniencia de non fixarse a un traballo de por vida, as bondades de andar saltando de “oportunidade en oportunidade”, etcétera. Esa astucia do capitalismo para que a xente viva en réxime de autoexplotación permanente e, por riba, pense que é o máis sensacional do universo. Non se pode ser máis gilipollas. 

En Un polaco en la Corte del Rey Juan Carlos  -falo de memoria- Manuel Vázquez Montalbán contaba a historia dun cabreiro analfabeto, creo que precisamente manchego, que nos anos sesenta emigraba a unha chabola do extrarradio de Madrid, pasaba a converterse nun obreiro industrial, afiliábase a CC.OO., talvez tamén ao PCE, e acababa de concelleiro de Esquerda Unida nalgunha das cidades do Sur de Madrid. A súa filla, no momento en que Vázquez Montalbán escribía o libro, estaba estudando xornalismo. O libro foi publicado en 1996. 

Ese espello invertido do presente era a norma no momento. Era o soño español feito realidade despois da morte de Franco. Non só se trataba da chegada das libertades, senón dunha promesa cumprida de ascenso social. Esa promesa é a que a España do boom inmobiliario e do diñeiro fácil -fácil para algúns- traizoou. Os salarios xa comezaran a baixar a fins dos noventa, pero foi unha regresión disimulada por unha extraordinaria burbulla económica na que tivo moito que ver unha man de obra inmigrante que comezaba a vir para traballar no servizo doméstico ou debaixo dos campos de plástico en Huelva, Almería ou Murcia 

Pérez Galdós apuntou nunha ocasión que “España estuvo a punto de volverse tonta”. É unha observación e unha pregunta que pode un volver facerse: non só “cuándo se jodió, Zavalita”, senon tamén “cómo se jodió”. A crise de 2008 supuxo un salto cualitativo: estivo a punto de facer quebrar España e, se ben os bancos recibiron enormes cantidades de diñeiro, por aquilo de que son o sangue do sistema, a cambio os de abaixo víronse abocados a baixar os seus salarios e a entrar nunha espiral de desacougo e inseguridade. 

 A confianza no futuro foi substituída polo medo, e aí comezaron as quebras do sistema de partidos cabalgando sobre ese medo. Podemos e as Mareas intentaron reaccionar á lóxica do capital. Pero, anos máis tarde, chegou a ultradereita para encirrar á ira, non contra os causantes do desastre, senón contra os que o sofren. Clasismo, racismo, nacionalismo “nativista” español. Nada novo. O ovo da serpe, aínda que non sei exactamente que clase de serpe, nin como hai que chamarlle. Pero xa saben de que falamos.

Feria xira sobre esa experiencia. A da derruba da confianza no futuro a mans do capitalismo financeiro. Con máis precisión, a crítica da clase media aspiracional e do seu volver ás costas ás súas orixes de clase. Ana Iris Simón fai a crítica do “soño capitalino” que non é exactamente igual que a do “soño do capitalismo”, pero que converxen. Do desastroso que é vivir en pisos compartidos (“coliving” chámanlle ao parecer. Sempre un anglicismo para darlle prestixio á vida cutre) e subordinar a vida á persecución dun ideal cool de ocio e consumo. Esa vida falsa que consiste en “Tienes 32 años, cobras mil euros al mes, compartes piso y las muchas cosas que tienes que hacer antes de supuestamente asentarte son ahorrar durante un año para irte a Tailandia, comerte una pastilla y hacer arrumacos a tus colegas”.

Curiosamente, Ana Iris Simón, que ten razón en moito do que conta, que nas súas intervencións públicas insiste en espir o modelo antropolóxico e cultural do neoliberalismo, e que dende logo, ilumina a escena denunciando un lote de ficcións con gran capacidade de enganar, apenas dedica un esforzo, no texto á comprensión de mecanismo. Pérez Galdós ou Rafael Chirbes teñen máis mordente. O que fai é darlle un xiro á historia, como para desandar o andado. Pero, naturalmente, non tiña ningunha obriga de facelo.

Elexía

Parte da eficacia de Feria radica en que é difícil non simpatizar co tono elexíaco e co eloxio e vindicación da Mancha. Ana Iris Simón conta un “conto de fadas” familiar, dito non como crítica, senón como aplauso. De feito, todos, creo -ou estou equivocado?- estamos necesitados do que Steiner chamou a “presencia real”, o descenso do sagrado na vida cotiá. Pero o capitalismo tende a socavar o amor, o sentido de arraigo profundo, tanto como o realismo máxico, a percepción de que o que nos rodea, os postos da feira, o olor a pólvora e a algodón de azucre, unha familia comunista que se reúne nun local denominado “A Sede”, está tocado pola luz do marabilloso.

Non poden estar máis separados dela en case todo, pero non podo deixar de traer a colación a Otero Pedrayo e Álvaro Cunqueiro que, por unha singular afinidade, poderían compartir con ela o primeiro, o seu sentido crepuscular; o segundo, a afinidade polo marabilloso. Ante un mundo que esvaece a literatura opera como unha sorte de transfiguración. É o poder das palabras que nos indican que “este mundo existiu”. Non por azar, un amigo soltaba esta boutade: Feria é nacionalismo galego-manchego

O modo en que fala dos pais, separados, el “vivindo entre historias”, ela, Ana Mari, unha “expansión do universo”; e do avó Vicente e do tío Hilario, e das avoas María Solo e Mari Cruz, de toda a súa liñaxe, pero tamén das amigas, do conxunto da súa tribo, ten o ton de quen está seducida polo encanto. Feria ten algo de cántico espiritual. A decepción das expectativas da época que lle toca vivir non conduce a Ana Iris Simón á depresión, senón ao retorno lírico á terra natal -e a decisión máis pragmática, segundo lemos na prensa, de trasladarse a vivir de Madrid a Alcalá, que non é unha aldea, pero acaso é maís humana-.

Alguns lectores queren interpretar esta retirada coma se fora a alternativa que Ana Iris Simón propón para o histérico e superficial capitalismo que encontra nas grandes urbes a enerxía que demanda para a súa combustión. Se iso fose así, en efecto, Feria propoñería unha mensaxe regresiva. Pero creo que, aparte de que Feria non é un tratado de lóxica, senón máis ben, unha fotografía existencial, Ana Iris Simón, está dando conta simplemente da inconveniencia, para ela, e non en xeral, de seguir sendo un deses tiburóns que emigran a Madrid cun coitelo nas fauces para abrirse camiño entre a tupida maleza da selva urbana. Esa cidade posúe magníficos brillos e iridiscencias pero o sacrificio que demanda, ese parece ser o xuízo de Ana Iris Simón, non compensa.

Discusión sobre o ser de España: resignifícame iso, se podes

A este lector chamáronlle a atención dúas referencias de Ana Iris Simón. Unha ao libro de Diego Díaz Alonso Disputar las banderas. Los comunistas y la cuestión nacional, no contexto dunha conversa con seu pai, comunista e fillo de comunista, sobre a posibilidade de resignificar os símbolos, defendida por ela, a filla. “¿Cómo se iban a resignificar, si los que llevaron a tu abuelo al exilio se llamaban nacionales y ondeaban esa misma bandera?”, di o pai, facéndose portavoz da súa propia experiencia, hoxe en consunción. En consunción? Ou non?

O escritor asturiano Xandru Fernández escribe nun artigo, “Cómo han crecido”, esto: “En España, la sociedad observada no ha tenido nunca demasiados problemas para creerse cosmopolita e integradora, como si el racismo fuera un problema de otros. No es solo ceguera histórica: ni la expulsión de los judíos ni la Gran Redada contra los gitanos constituyen ningún trauma nacional, por no hablar de la exaltación reiterada de una Reconquista idealizada, deliberadamente concebida como un parque temático islamófobo, o de la conquista de América, esa masacre elevada a santo y seña de la Hispanidad. Resignifícame todo eso, si crees que merece la pena. Mientras tanto, dime dónde ponemos todos esos libros de texto, todos esos vídeos de YouTube, todas esas fiestas de moros y cristianos, toda esa moralina disfrazada de universalismo ético que, con tal de no cuestionar la hegemonía vertebral del racismo en la cultura española, prefirió acogerse a sagrado inventándose la ”aporofobia“.

Ese “resignifícame eso, si puedes” constitúe o problema dunha tradición democrática e, dun xeito máis limitado, dunha esquerda que, na Transición, tivo que deixar fóra, na porta, sen poder entrar, á Revolución Comunera e a Rafael del Riego -xa se ve a fervenza de actos que conmemoran os seus centenarios en 2020 e 2021-. Que tivo que poñer en sordina ou, directamente silenciar, os símbolos, que tamén o eran do republicanismo, da súa lectura da Historia de España. O certo é que a versión da historia en uso é a que consiste en extender un pano sobre todas aquelas loitas e aspiracións que son incómodas para o presente. O curioso pode consultar El relato de España, de Manuel Artime para ilustrarse sobre as Españas alternativas que quedaron arrombadas polas necesidades de guión da transición. Isto non significa condenar a Transición, senón poñela en perspectiva histórica. Ao final, sempre é a correlación de forzas a que decide.

Outra cita curiosa é a do poema de Gabriel Aresti “Defenderé la casa de mi padre”, que en realidade se denomina “Nire aitaren etxea”, e pertence ao libro Harri eta Herri. O poema, escrito en 1964, é unha metáfora de defensa da singularidade de Euskadi que funciona en Feria como un himno de fidelidade á orixe. “Ese árbol lo planto mi abuelo y pa mí es la sombra (..) y, si algún día falta, llevaré allí a mis hijos y les contaré quién lo plantó y quién lo regó cada semana”.

 Si, Feria é un libro de esquerda identitaria. O que intenta Ana Iris Simón é dárlle unha voz afectuosa e familiar a un orgullo de clase e, á vez, deixar constancia dun modo de vida que máis que desaparecer muta en algo que o deixa irrecoñecible. Todas as xeracións teñen que enfrontarse á desaparición dun mundo. É un sentimento de perda que Ana Iris Simón percibe, ocórreseme, moi cedo.

Tal vez porque as circunstancias políticas oscilan entre unha renacida visibilidade da España baleira e a percepción, que supoño inflúe no repunte do nacionalismo español, de que hai algo que está en perigo ou que se está indo. A sobreactuación e o repregamento nacionalista suceden habitualmente nos momentos de refluxo, precisamente cando a decepción das expectativas fai que a esperanza de progreso abandone o escenario. España vive dentro dese ciclo. Ana Iris Simón, criada nunha familia comunista, intenta un modelo de identidade nacional española de esquerdas. A defensa da tradición, mesmo da relixión, do comunitarismo fronte ao individualismo, son pezas para armar esa identidade, pero o que fai eficaz a súa posición non é a súa visión ideolóxica, máis ou menos artificiosa, senón a autenticidade da vivencia da súa experiencia.