Nazis en Galicia

Lembro perfectamente as garitas coa cruz gamada no aérodromo de Rozas, onde estaban situadas as torres do Arneiro, e a existencia dun armario, no Xulgado de Paz de Vilalba, taraceado tamén coa esvástica. Ninguén mo contou. Vino eu cos meus propios olliños cando era un rapaz. Tamén, máis tarde, o panteón do cemiterio de San Amaro, adornado co mesmo signo. Ese cemiterio, por certo, constitúe unha fascinante clase de Historia.

Neste verán visitei o Museo Meirande, un pequeno pero interesante espazo, cun acceso imposible, dedicado á Batalla de Rande, en 1702. Sucede, no entanto, que está erguido sobre unha finca coñecida popularmente como a Fábrica do Alemán, e ese alemán non era senón Otto Gerdtzen Boyé, exportador de volframio para a industria armamentística do seu país. Dende ese peirao embárcabase o prezado mineral. A súa propiedade é reivindicada agora pola familia Franco 

No concello de Vila de Cruces, as minas de Fontao dan conta da importancia da explotación do volframio. Ata 3.000 mineiros, moitos deles presos políticos asturianos, traballaron nelas. Claro que, se poideramos visitar os fondo mariños, tal vez poderiamos contemplar algún dos 37 U-Boot, os submariños alemáns que descansan nas costas de Galicia. Esas costas son, ao parecer, as que gardan máis pecios afundidos, de todas as épocas, no mundo.

Son marcas que nos poñen nunha pista. Un centro de interpretación da influencia nacionalsocialista en Galicia tería moito material para mostrar. Creo que existe entre os galegos a tendencia a sentirse externos á historia universal, unha especie de 'complexo de Fisterra': a percepción de estar, dalgún xeito, fóra do mundo. Pero non hai nada diso. Galicia está plenamente inscrita nas redes da xeopolítica mundial, tanto agora como hai 2.000 anos.

Vigo foi o epicentro da influencia nazi, en parte pola existencia alí das oficinas do Cable Alemán, que compartían espazo coas do Cable Inglés, pero tamén polo papel da súa ría para atender ás necesidades da frota alemá no transcurso da guerra. Os peiraos de A Coruña-Ferrol e Vigo foron auténticos refuxios de reparación e acopio de combustible.

A dimensión da colonia na cidade olívica foi estimada polo historiador Giráldez Lomba en 200 alemáns. Outros multiplican esa cifra. Giraldez narrou tamén a historia do Colegio Alemán, no que estudaban os vástagos xermánicos. Os estadounidenses obrigaron ao goberno de Franco, despois da derrota, a pechalo.

Entre 1938 e 1939, o ministro de Asuntos Exteriores do III Reich, Joachim von Ribbentrop, aparecía para os traballadores galegos da compañía de telégrafos británica coma unha presenza constante. “Cada día eran moitos os telegramas cursados en clave secreta que enviaba Von Ribbentrop aos seus colegas nipóns, o príncipe Konoe e o xeneral Hideki Tojo. Dende Hamburgo eran recibidos aquí, en Vigo, e polas vías do Cable Inglés eran retransmitidos por escalas sucesivas ata Xapón”. A cita pertence ás memorias inéditas de Alberto Carballo, un daqueles traballadores, e foron dadas á luz polo historiador José Ramón Cabanelas.

É célebre, case un emblema, o desfile da Lexión Cóndor polas rúas de Vigo o 26 de Maio de 1939, antes de embarcar. Pouco despois entrarían en guerra na invasión de Polonia. Vigo foi porto refuxio dos submarinos alemáns e lugar onde se respostaba combustible. O tráfico era constante.

O libro de Eduardo Rolland Galicia en guerra. Espías, batallas, submarinos e wolframio (Xerais, 2006) é a mellor introdución para o curioso. Dá conta do modo en que unha rede de espías alemáns e aliados operaba nos portos galegos, de Cariño a Ribeira, mentres os submarinos U-boot se abastecían en Vigo e Ferrol. Había espías ata debaixo das pedras. O médico Xulio Pintos lembraba como era imposible non decatarse nunha cidade pequena como Santiago da figura de Otilia Ulbricht, xermánica de cómic: grande, loira, vestida cun chamativo abrigo de pel. Empresas tapadeira, do consorcio nazi Sofindus, medraron en Galicia.

Rolland narra tamén como, ao remate da II Guerra Mundial, foi activada a operación Die Spinne. En alemán, a araña. O seu obxectivo era evacuar aos xerarcas nazis cara a destinos seguros, especialmente no santuario americano, onde crearan unha rede de acollida.

España participou activamente nesta operación, coa colaboración pouco disimulada do franquismo e a participación de importantes cadros da igrexa católica. Centos de criminais de guerra escaparon grazas á rede, que lles proporcionaba cartos, salvoconductos e documentación falsa. E, tamén, unha nova identidade no seu destino que os mantivese afastados da xustiza dos aliados e, máis tarde, dos servizos secretos de Israel. O bispo Eijo Garay, vigués, tramitou numerosos salvoconductos para nazis fuxidos tras a guerra a través do Instituto Nacional de Moeda Estranxeira, en Madrid, segundo consta na abundante documentación que se conserva no Arquivo Histórico do Ministerio de Asuntos Exteriores. Walter Kutschman, xefe da Gestapo en Polonia, e autor material da matanza de 1.500 xudeus, foi só un entre os que partiron de Vigo.

Tamén o historiador Emilio Grandío conta en Non só volframio as redes de espías que inzaban Galicia. Houbo un momento en que os aliados consideraron a posibilidade da invasión por Galicia. Tiñan informantes por toda a costa. Pero así que estivo clara a derrota nazi, Franco cambiou a súa política e amoldouse ás novas realidades do poder mundial. Dicía Max Aub que se houbera que dar un responsable da derrota da República o primeiro nome sería o da Gran Bretaña. Algo máis tarde, cando acabou a Segunda Guerra o papel de Samuel Hoare, o embaixador británico, e do propio Churchill non foi precisamente moi favorable aos anceios democráticos dos vencidos.

Narra Grandío: “Non era só o volframio o único que interesaba do territorio galego nestes anos. O noroeste da península ibérica convertérase na autopista naval do Atlántico. Buques, mercantes e barcos de guerra no seu desprazamento polo océano Atlántico tomaban como referencia as costas galegas. A utilización masiva do submarino como arma de guerra permitía vixíar, atacar e afundir hundir numerosos barcos. A costa galega viu multiplicarse o número de naufraxios, proba da trascendencia estratéxica desta zona. Cuadrillas de avións procedentes de algún dos bandos en liza buscaban aquí a súa presa. Todos os servizos de intelixencia, os que estaban a favor das forzas do Eixo ou os dos países aliados, incrementaron a súa presenza nesta zona especialmente entre 1942 e 1943, cando as posibilidades de invasión militar aeronaval polo norte peninsular eran unha opción real. Unha zona de invasión que foi primero planificada como apoio para a suposta Operación Félix da Wehrmacht alemá desde o sur de Francia, e que logo foi unha posibilidade ben estudada polos aliados”. Os militares franquistas temían, naturalmente, esa invasión.

Pero volvamos ás torres do Arneiro. Outravolta é Eduardo Rolland quen escribe: “Hitler precisaba un sistema de comunicacións eficaz para os avións da Luftwaffe e os barcos e submarinos da Kriegsmarine. Así, os nazis levantaron o Elektra Sonne no municipio lucense de Cospeito. A instalación construíuse na parroquia de Arneiro e dende alí daba unha cobertura de 1.000 millas cunha precisión alta, o que permitía cubrir as augas do Atlántico. Deseñado polo enxeñeiro checo Ernst Kramar nos anos trinta, o sistema Elektra Sonne permitía a avións ou submarinos determinar a súa posición con exactitude ao radiar unha secuencia de puntos e raias que podía ser interpretada nun plano. Kramar, que traballaba para a empresa alemá Standard Elektrik Lorenz, era un xenio da enxeñería radioeléctrica. Do seu traballo, xurdiu a patente do Lorenz Landing System, abreviado como sistema LLS, base do Elektra Sonne. Na actualidade, máis de medio século despois, unha evolución desta tecnoloxía, coñecida como ILS (Instrument Landing System) é a que seguen a empregar os avións de todo o mundo para aterrar nos aeroportos. A pouco de comezar a II Guerra Mundial, o invento era unha auténtica revolución para a navegación aérea e marítima”.

Pero coa política mundial entrefébrase o drama romántico. No Arneiro contase a historia do alemán que entrou en relacións cunha muller casada da parroquia. Cando un veciño foi delatala, o seu home non fixo outra cousa que asesinar ao mensaxeiro. A parella intentou fuxir en autobús, pero, pensando que non ía chegar a tempo, suicidouse. Unha historia tremenda que, como apuntaba Armando Castosa, alcalde de Cospeito, fai pensar en Shakespeare ou Dante.