A conquista das almas

Entre os filósofos que cheguei a tratar estiveron Xavier Rubert de Ventós e Gianni Vattimo. A Xavier moito máis que ao italiano. O primeiro morreu a comezos deste ano e o segundo a semana pasada. É curioso que a xente morra: deixa como un pouso de irrealidade, como se a vida fora un tránsito entre nubes. É sorprendente morrer.

Olga Freidenberg, curmá de Boris Pasternak, estudosa da cultura clásica, lémbranos que os libros, ademais de lerse ou escribirse, poden queimarse. Nas dramáticas condicións do sitio de Leningrado, o asedio dunha cidade que máis mortes se cobrou na historia da humanidade, escribiu “Entramos en calor queimando memorias e táboas do chan. Resulta que a prosa quenta máis que a poesía. A historia ferve a auga do té”.

O xenial crítico Mijail Bajtin, fumador empedernido, autor de La cultura popular en la Edad Media y el Renacimiento (Alianza, 2005) converteu, tamén baixo o cerco nazi en Leningrado, en cigarros as páxinas dun manuscrito inédito seu, que se perdeu para sempre. Fumarse a propia obra! Bajtin preferiu o tabaco á Teoría Literaria.

Pero cando un non vive circunstancias tan extremas os libros poden gardarse e, cando o merecen, lerse para aprender ou orientar os camiños da vida. Aínda que un sospeita que hai demasiados libros no mundo, hai alguns que merecen ser salvados ante a ollada de Deus. A tarefa do crítico é decidir cales.

De Rubert de Ventós o primeiro libro que lin foi El arte ensimismado (Península,1978) escrito por el cando era pouco máis ca un rapaz. O que máis lembro son as poucas páxinas dedicadas ao jazz, do New Orleans ao Cool. Creo que sempre intentou escapar da cursilería, que é unha tentación que sempre ronda aos filósofos e aos que non o son. Subirse ao pedestal é algo que a case todo o mundo lle gusta e os filósofos non ían ser menos.

Contaba Xavier Rubert de Ventós en De la modernidad (Península, 1980) que nun voo de Nova York a México non conseguía atopar o leite para mesturar co café. Como non o atopaba, decidiu finalmente preguntarlle á azafata que, cun xesto entre sorprendido e despectivo, indicoulle un pequeno envase de plástico. Ese recipiente poñía “For your coffee”.

“For your coffee”. Un entra en Spotify e para facilitar o consumo as categorías indican como usar a música. “Relax”, “Para o teu estado de ánimo”, “Festa!”. Algo similar ocorre en Netflix e en tantas outras plataformas e aplicacións. Por suposto, sempre hai unha lista de produtos “Especial para ti”, dado que o algoritmo coñece os teus gustos.

Vivimos, en definitiva, nun mundo hipercodificado e hipersinalizado no que a experiencia queda secuestrada. Esta é unha posible maneira de entender a modernidade: ese período no que cada cousa, incluso cada ser, vén acompañado dunhas indicacións de uso. Aliméntase o narcisismo por todas partes -é o aire que respiramos- pero a singularidade e a excentricidade apenas si son toleradas. Vivimos nunha época victoriana á súa propia maneira.

A primeira vez que veu a Galicia foi nos anos sesenta para ver a Cunqueiro, por conta do seu tío, Joan Teixidor, poeta e editor de Destino. Máis tarde veu a Santiago con moita frecuencia para ver aos seus fillos e pasaba longas tempadas, se podía, para estar con eles. Os fillos: “Les criatures m’agraden més que la filosofia, l’estètica o l’arquitectura, sobretot mentre són petites. Són, de llarg, la millor inversió de la meva vida. Quan em mori, ho faré en pau amb mi i amb el món. Només per haver-los tingut a ells, haurà valgut la pena viure. Des del primer dia de vida del meu primogènit, he tingut clar que la meva dimensió essencial és la de pare”. Isto deixou escrito.

Era amigo íntimo, dende a infancia, de Pasqual Maragall. Cando se aprobou o Estatut de Cataluña de 2004 andivemos da ceca para a meca, a través da Fundación Alternativas, predicando as bondades daquela fórmula. Ese Estatut durou seis anos sen que houbera ningunha liorta nin en Cataluña nin en España. Despois veu a sentencia do Tribunal Constitucional de 2010 que cuestionaba aquel nivel de autogoberno e montouse o cristo fenomenal. Era un Tribunal de credibilidade e lexitimidade escasa. O día en que se remedie aquela decisión torpe, España quedará en calma. E non se romperá. Oxalá suceda, para ben de todos.

A Gianni Vattimo coñecino grazas ao filósofo asturiano Lluís Álvarez. Vattimo era moi agradable e nada prima donna. Discípulo de Luigi Pareyson e de Hans Georg Gadamer, a súa biografía intelectual moveuse sempre dentro dos límites da hermeneútica, unha corrente filosófica moi académica. No entanto, un pequeno libro, escrito con outros colegas –Pier Aldo Rovati entre outros- que levaba por título El pensamiento débil (Cátedra,1990) causou sensación. Asociado á postmodernidade –outro lema do momento- o pensamento débil pareceulles a moitos unha alternativa odiosa a un marxismo que comezaba a estar en retirada.

Pensamento débil e postmodernidade sonaban a unha forma sofisticada de entender e tal vez xustificar o tardocapitalismo que tamén era un turbocapitalismo. Comezaba a era do neoliberalismo triunfante. Ambas correntes eran unha forma de entender, por suposto. Pero non de xustificar. Marxismo e pensamento débil poderían perfectamente converxer, sempre que a primeira corrente renuncie ou non se confunda cun determinismo histórico.

O pensamento débil é fundamentalmente unha crítica do esencialismo e unha defensa do diálogo como modo de encarar a vida social. Como crítica da violencia connatural nos discursos duros, no fundamentalismo de aquí e de acolá, está en continuidade coas ideas dominantes na esquerda dos sesenta, especialmente o postestruturalismo. O propio Vattimo foi eurodeputado da esquerda italiana e, nos seus últimos anos repetía que el era “comunista, católico e homosexual” mentres gañaba predicamento en América Latina ao tempo que decrecía a súa influencia en Europa. Como toda persoa que pensa, tiña sentido da ironía e do paradoxo. A xente literal nunca mira moi lonxe.

Como católico progresista nos seus últimos anos aprobou o papado de Francisco. Nunha entrevista declaraba: “O discurso do cristianismo posmetafísico rompe o aspecto dogmático e establécese sobre o principio da caridade con relación á verdade. Non se trata de estruturas fixas. Trátase de pensar que existe a caridade, que é o que conta como a base dunha moral. A caridade é o que conta no vínculo cos outros. Máis que unha moral absoluta, o que conta é o amor polas outras persoas, o respeito polo que está próximo. E aquí medra a figura de Francisco. Porque na miña opinión, o papa fundamentalmente pensa así.”

Nun momento de incremento da hiperorganización social, a procura dunha certa desorde estimulante parecíalle un obxectivo. Preocupáballe unha esquerda que non parece ser capaz de conquistar as almas cun modelo luminoso de “vida boa”. Ao final, pensaba, o asunto é como imaxinar outro tipo de organización social diferente en termos de axuda recíproca e amor fraterno.

Nos séculos IV-V os cristiáns gañaron as almas de Roma e de Occidente e conseguiron desbancar a cosmovisión antiga. A renuncia á riqueza, a virtude da pobreza, a caridade foron facéndose populares desprazando as vellas ideas que, ata o momento, constituían o fundamento do Imperio. Cóntao Peter Brown en Por el ojo de una aguja (Acantilado, 2016). Como se articula unha nova cosmovisión que substitúa á existente? Esa é a pregunta.