Camilo e Isaac

Contemplo, mentras escribo estas palabras, unha foto dun pai e o seu fillo. Os dous están alegres, miran para a cámara como santos nimbados pola luz que emerxe da felicidade familiar: o sagrado misterio da intimidade e a confianza entre un pai e o seu fillo. É -imposible non velo así- o rexistro fotográfico da ternura. Camilo, Camilo Díaz Baliño, artista gráfico, din, era un santo e un bendito, un tipo sentimental e afectuoso que quería moito ao seu fillo Isaac, futuro pintor, que era, por aquel entón, coma todos os nenos dende que o mundo é mundo, non a representación da inocencia, senón a inocencia ela mesma.

Os dous, pai e fillo, visten case completamente de branco, o que fai que a súa roupa -trátase dunha foto en branco e negro- sexa un estoupido de luz que contrasta co moreno dos rostros, sobre todo do paterno. O pai está colocado de perfil, para que se vexa ao seu fillo, que está un pouquiño retirado e ao que abraza pasándolle a man polo ombro. O neno, que parece estar subido a unha silla para chegarlle á altura ao pai é un pequecho de tal vez sete ou oito anos, colocado de fronte á cámara.

A mirada concéntrase nesa man, que deixa repousar os seus dedos no peito do fillo. É unha man grande, pero que descansa sobre o fillo sen pesadez, coa lixeireza dunha bailarina en puntas. Vénse á mente aquel verso de San Juan de la Cruz, “Al aire de tu vuelo”, pois é o amor paterno o que colga gracilmente daqueles dedos. Esa man é aquela imaxe que, segundo Barthes “non son eu quen vai buscar, é ela quen sae a escea como unha frecha e ven a punzarme”. Tamén o fillo toca delicadamente coa punta dos seus dedos a barrigola do seu pai, coma tantas outras veces.

Isaac Díaz Pardo nacera en 1920. Tiña apenas dezaseis anos cando estalou a guerra. O 16 de agosto daquel ano o seu pai apareceu asasinado nunha cuneta de Meixide, unha parroquia de Cerceda. No audiovisual que pode contemplarse na exposición A ollada de Isaac, dedicada a Isaac Díaz Pardo na Cidade da Cultura, con motivo do centenario do seu nacemento, hai un momento en que el lembra unha ocasión -cito as súas palabras de memoria-: “Estaban de reunión na Casa da Tumbona, na campaña do Estatuto, Castelao, Anxel Casal, meu pai e máis eu, que era un rapazolo que andaba por alí no medio. Casal era o alcalde e naquela época, para repartir os pasquíns había que ter un permiso do alcalde, que tiña que autorizalos. Eu era un mozo comunista, e nós non faciamos caso. Nós repartiamos os panfletos sen permiso -sabe deus o que poñiamos- e Casal díxome que tiñamos que pedilo. El ben sabía que os facíamos porque os imprimíamos na súa imprenta. A min parecíanme uns reaccionarios. E mira, a eles matáronos ou se exiliaron, e eu seguín vivo”.

A morte do pai pesou toda a vida na alma de Isaac. A mai, destrozada despois do fusilamento, morreu dous anos despois de cancro. Toda a felicidade familiar quedou arrasada pola pena.

E, no entanto, no documental declara: “Non, eu non teño odio.”

Pero a historia é máis amarga aínda se, como supoñen algúns, Isaac quedou apesadumbrado porque se culpabilizaba do asesinato do seu pai, un galeguista católico, de universal bonhomía, ao que, por así dicir, dado o lóbrego sistema de pesos e medidas dos desalmados, non lle correspondía ser fusilado polas partidas de executores.

Pero Victor Muñoz se cruzara no seu camiño. E Isaac non fora na ocasión -que rapazolo o é?- prudente. E quen era este Victor Muñoz? Hai unha rúa, en Santiago, que leva o seu nome. Está situada en Santa Marta, saindo para Pontevedra, nun barrio de vivendas baixas que noutro tempo foi das así chamadas Casas Baratas. Nacido en Madrid, farmacéutico de Casas Reais, 29, Víctor Muñoz, fundou a Falanxe en Santiago, coa súa parella, a alemana Otilia Ulbricht, que despois da guerra daría clases de alemán no Instituto Xelmírez. Victor Muñoz foi asasinado en Madrid en novembro do 1936.

No seu blog biosbardia, Xosé Henrique Acuña narra: “En 1930, unha parella procedente de Madrid decidira abrir unha academia de idiomas en Compostela, onde tamén se trasladaran para rexentar unha céntrica farmacia. Tratábase do matrimonio formado por unha muller de orixe alemá, de nome Otilia Ulbricht, e un boticario extremadamente conservador chamado Víctor Muñoz. Victoria Eiroa, que despois sería amiga de Pilar Primo de Rivera, compaxina os seus cursos na facultade con aulas de alemán impartidas por Otilia Ulbricht nun momento no que o matrimonio, admiradores de Hitler e Mussolini, desenvolvían unha actividade política que lles levaría a ser dos fundadores das Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista en Galicia. A academia de alemán era o lugar que acollera reunións medio clandestinas da Falange galega e mesmo a súa farmacia se coñecía polas forzas da esquerda como o espazo desde onde se planearan moitos dos feitos violentos protagonizados polas primeiras escuadras falanxistas e 'jonsistas'. A parella era das de armas tomar e, no uso da pistola, a propia Otilia Ulbricht deu exemplos que escandalizaron en Santiago. Ela mesma fora a que recibiu e acolleu a José Antonio Primo de Rivera nun acto ante a súa botica”.

Ese recibimento tivo lugar diante da botica de Casas Reais o 16 de marzo de 1935. En tal ocasión José Antonio improvisou un mitin ante un centenar de camaradas.

Precisamente o mozo Isaac foi acusado de apedrear e intentar prender lume a aquela farmacia aínda que Otilia puxo aos atacantes en fuga pistola en man. O xuíz que lle tocou en sorte, nunca mellor dito, foi Fermín Bouza Brey, que o absolveu en atención a ser un menor cando ocorreran os feitos. Pero pode un xuíz absolver da culpa?

Isaac foi unha das psicoloxías máis complexas da Galicia do século XX. Sabía quen fusilara a seu pai, como tantos outros en circunstancias similares o sabían tamén. Isaac tiña algo de iconoclasta porque, como pode non ser iconoclasta quen tivo experiencia da destrucción do seu mundo?

O sentimento de fraxilidade acompaña toda a vida a quen así se iniciou nela. Como non atender a recomendación que, dende a outra beira, nos lanza Isaac -“Convén ser prudentes”-, agora que xa ninguén lembra os desastres da guerra e o ovo da serpe, en mans da ira e do rencor, volve repuntar? Como non declarar “non, eu non teño odio”?

( Grazas a Alfonso Mato, quen tanto sabe e tantas horas compartiu con Isaac no fenecido IGI.)