O editor regresa ao país natal: Constantino Bértolo publica o seu primeiro libro de poemas aos 74 anos e faino en galego

O título do primeiro libro de poesía de Constantino Bértolo avanza as súas intencións: O gran poema. “Como froitos do tempo as vidas espadállanse en casas e casaríos aldeas lugares e vinte e sete parroquias trinta e dúas igrexas e capelas trinta cemiterios sete pazos un castelo e tres casas fortes”, escribe coa respiración alerta. Épica da orixe, canto practicamente cósmico, omnívoro, a obra, confeccionada polo autor entre os seus 71 e 73 anos, é o regreso dun dos máis significados editores da literatura española recente, hoxe xubilado, ao país natal: os Ancares, no oriente galego.

“Identifico Navia de Suarna cunha dimensión da memoria colectiva”, explica Bértolo a elDiario.es. Nesa vila da montaña naceu en 1946, aínda que se criou a medio camiño entre Navia e Lugo. Aos nove anos emigrou coa súa familia a Madrid. A lingua falada, e a oída, quedaron atrás. Pero non a escrita, polo menos na versión impresa. “Sempre digo que descubrín que era galego cando cheguei a Madrid. Seguín lendo en galego toda a vida. Até que o meu encontro coa obra de Ferrín mudouno todo, incluída a maneira en que eu vía a poesía”, esténdese. Eis a prehistoria do Gran poema (Chan da Pólvora, 2020), asinado co nome familiar Tino de Féliz, e cuxo versículo de aire entre bíblico e beat bebe sobre todo -confesa- de dúas fontes: Estirpe, do propio Méndez Ferrín, e a poesía salmódica, política, do chileno Raúl Zurita.

Son eses algúns dos vimbios dun poema, dividido en seis cantos, que inaugura o mundo. “Todo agarda a chegada das palabras // E chegan // As verbas que dan nome e vida chegan por Abrente // Cruzan as montañas brancas os ríos ebrios / Camiñaron por miles de camiños saltaron mil regos arrabuñaron mil montañas durmiron mil lúas”, di no primeiro. Porque no Gran poema hai, ao cabo, un programa, o de “escribir poesía en voz alta”.

“O ton de complicidade dominante na poesía en castelán do Estado irrítame bastante. Vidas íntimas, chiscadelas aos amigos...”, teoriza sobre un dos núcleos da súa proposta, “eu buscaba unha voz alta. Como Whitman, como Neruda. E esa voz alta existe na poesía galega. En Chus Pato, en María do Cebreiro, por suposto en Ferrín, hai un alento épico. Talvez porque detrás actúa unha vontade política, un empuxe colectivo. Ademais, quen fala en voz alta asume unha responsabilidade. Quería que esa responsabilidade estivese aí”. Esta procura e o seu retorno parcial pero cadora máis habitual á Navia natal -despois dun infarto e da súa xubilación como director da editorial Caballo de Troya- conducírono á escrita. E a varias orixes: a familiar comunal e a da poesía.

Bértolo, licenciado en Filoloxía Hispánica no Madrid dos 60, entrou na literatura a través do verso. Dous poemas seus apareceron, ao carón de Vázquez Montalbán ou Félix Grande, na Antología de la joven poesía española, publicada en 1967. “Supoño que deixei de escribir porque non atopei eco abondo. Tamén porque comencei a militar no comunismo e na súa política cultural”, lembra. Onde continúa. Entre os seus traballos recentes figuran escolmas de textos de Lenin -O revolucionario que non sabía demasiado (2012)- e de Marx -Chamando ás portas da revolución (2017)-, ambas as dúas con extensos, documentados e útiles limiares.

Malia que continuou sendo lector asiduo e atento de poemas, non foi até 2016 que volveu dar luz á súa práctica, coas catro composicións da plaquette En resumen, en castelán e datados entre 1972 e 2013. Os seus labores profesionais levárano antes polo territorio editorial, para o que dirixiu Debate entre 1991 e 2003 e posteriormente Caballo de Troya, no seu día casa dalgunha da narrativa en castelán máis interesante e avanzada, a de Marta Sanz, Elvira Navarro, Damián Tabarovsky ou Mario Levrero ou, traducidos do galego, Manuel Darriba, Alberto Lema ou Xurxo Borrazás

A poesía como bautismo do real

O seu reencontro con Navia de Suarna foi, porén, a chave. Naceulle de novo a necesidade de escribir unha poesía de óptica comunal. “Veño a escoitar a vosa voz a lingua que me roubaron os ladrois da longa noite Veño a nacer na lingua de Curros Rosalía Pondal Ferrín María do Cebreiro Chus Pato Manuel María Alberto Lema Cordal Ánxel Johán Olga Novo Cáccamo Celso Emilio Pallarés ou Forcadela”, escribe a xeito de autoencadramento nunha tradición. Non son os únicos nomes propios do Gran poema, ateigado de topónimos e antropónimos. “Si, doume o pracer de nomear, as montañas, as xentes, os lugares, case como un bautismo”, aclara.

O libro, tamén atravesado de humor e traxedia, de abraio e sensualidade, como unha ladaíña materialista, celebra finalmente a pertenza común, a subalternidade. Político en sentido forte, igual que Heaney cavaba coa pluma, O gran poema “é o ferro que quento e bato na fragua É o sacho co que escavo A fouce coa que sego A rexa no arado O pau co que barexo A canle coa que rego A mesa onde sento a partillar o pan e o viño O poema é o que sodes o que fostes e o que seremos”. O poema como ferramenta, tamén para forzar a realidade. “En España desapareceu o futuro. O triunfo da posmodernidade nótase en que só existe o presente, e a voz alta desapareceu da poesía. Apenas se dá na publicidade. A lingua en España non crea comunidade”, considera. Contra ese espírito do tempo é que escribiu en galego o seu primeiro libro.

Confinado no seu domicilio de Madrid, a piques está de saír do prelo o seu novo traballo, Quiénes somos: 55 libros en español del siglo XX. Farao na editorial Periférica. “Foi un encargo de Julián Rodríguez, o seu fundador, pouco antes de morrer [fíxoo en xuño de 2019]. O reto era ademais non pasar dos dous folios sobre cada título”, recorda, “o que me permitiu facer unha relectura do século XX. O confinamento mesmo me axudou a concretalo”. Unha vez estea na rúa, Bértolo concentrarase no seu seguinte proxecto: pensar sobre Stalin. “Creo que, como comunista, un está obrigado a intentar explicar que foi aquilo. Non abonda só con se evadir”. Partirá de Humanismo e terror, un clásico de Merleau-Ponty subtiulado Ensaio sobre o problema comunista. “Talvez ese sexa o ángulo de entrada na cuestión axeitado”, di. Pero demorará, como mínimo dous anos.