Un século de Isaac Díaz Pardo, o artista que se negou a pintar Cuelgamuros

Isaac Díaz Pardo sobrevivira á Guerra Civil. O seu pai Camilo, egrexio galeguista, deseñador gráfico e escenógrafo, non. Asasinárono os sublevados e o seu cadáver apareceu nunha gabia na Ullloa. Pero Isaac, daquela militante das Xuventudes Socialistas, conseguíu zafar, agochado na Coruña. Agora discorría a década gris dos 40, a ditadura fascista asentábase e Díaz Pardo abríase camiño como artista en Madrid, onde marchara estudar á Academia de San Fernando. Os seus retratos eran cotizados entre a cativa, miserábel burguesía da época. El, malia o éxito profesional, non se sentía cómodo. Unha oferta de traballo chegada da cúpula do réxime acabou de decidilo: non, negábase a participar na decoración de Cuelgamuros. Díaz Pardo regresou a Galicia, abandonou a pintura e, ao pouco, partiu cara ás Américas. Este sábado, 22 de agosto, fai un século do nacemento en Santiago de Compostela dunha das figuras chave da cultura galega do século XX, que morreu na mesma cidade en 2012.

Chegado a América, en concreto a Arxentina, un suceso conmoveu a aquel home pequeno e fervello: o contacto co exilio republicano e galeguista. Sobre todo, con Luís Seoane, o pintor talvez más destacado da xeración dos Novos, potente poeta que aliaba mito e realismo ao modo de Brecht, e intelectual dunha envergadura dificilmente mensurábel. Durante tres décadas, Seoane e Díaz Pardo formarían o núcleo pensante dunha das máis formidábeis empresas político culturais da historia de Galicia: a refundación de Sargadelos. Co aprendido na fábrica de cerámica do Castro (Sada, A Coruña), da que se fixera cargo ao volver de Madrid á súa Galicia natal, e a posta en marcha doutra factoría na Magdalena, na Arxentina, Díaz Pardo embarcouse na empresa como principal brazo práctico do deseño teórico de Seoane. Á fronte do proxecto, unha instittución: o Laboratorio de Formas, inspirado a un tempo na Bauhaus alemá e no socialismo aplicado ás artes de William Morris.

“O Laboratorio de Formas, nacido na Galicia emigrada como produto da vontade de dous artistas, proponse o estudo das formas desenvolvidas no pasado galego e as que continúan vixentes, herdadas dese pasado, no presente”, dicía o seu manifesto, publicado en 1970. A restitución da memoria nacional galega, crebada violentamente pola guerra do 36 e a ditadura, e a súa posta a disposición das maiorías populares do país a través, en principio, da cerámica foi o obxectivo primeiro do novo Sargadelos. “A ver se as xentes se enteran de que Galiza ten unha historia, aínda que seña meténdoa nos bazares”, afirmou Seoane, quen se encargou de trazar as primeiras figuras da compañía. Roi Xordo, María Castaña, Xelmírez, Pablo Iglesias, Castelao, Rosalía de Castro, o Mestre Mateo, Martin Codax convertéronse en xerras, medallas, pratos u obxectos decorativos, forxados co saber cerámico de Díaz Pardo. A artesanía como soporte dun discurso emancipador. As artes aplicadas á busca da liberdade.

Pero Sargadelos axiña excedeu a súa condición de fábrica de cerámicas. A plusvalía que esta xeraba serviu para financiar un vizoso complexo cultural que se estendeu por toda Galicia e mesmo máis alá. As galerías que inzaron cidades e vilas funcionaron, no tramo final do franquismo, como foco plural da oposición e fervedoiro de iniciativas democráticas, ademais de como tendas. A editorial Do Castro encargouse de recuperar, entre outros materiais, testemuños e memorias de represaliados e fuxidos do terror branco na pioneira colección Documentos para a historia contemporánea de Galicia. E o Museo Carlos Maside, de cuxa fundación este 2020 fixo medio século, axuntou a máis importante colección de pintura galega no seu día contemporánea.

Á morte de Seoane

Con Luís Seoane morto en 1979 -ao pouco de se instalar en Galicia despois de 40 anos de exilio-, Isaac Díaz Pardo quedou á fronte da idea. Mantivo o impulso e pintou, debuxou, editou, organizou, escribiu, promoveu, defendeu, recordou. Aínda que a ansia social por unha cultura politizada diminuíra, un Sargadelos quizais menos militante pero igualmente comprometido navegou o despregamento da autonomía. Díaz Pardo converteuse nun vulto inevitábel, aquel que xa nos últimos anos definía a súa existencia cun expresivo: “Non fixen outra cousa que limpar merdas e templar gaitas”. Asinaba manifestos de apoio ao Partido Socialista, talvez por sentido da lealdade e un irredutíbel republicanismo, e, ao tempo, defendía que Galiza -escrito así, como o escribía Castelao- é “unha nación, pero unha nación escarallada”.

A cerámica de Sargadelos continuou sendo, así e con todo, un símbolo nacional. Agasallos institucionais, presente de voda, souvenir, detalle informado, poucos obxectos artesanais espertaron tal identificación colectiva en Galicia. Tamén xerou beneficios empresariais, moitos, en boa medida reinvestidos nas operacións culturais do proxecto. Pero a progresiva caída da taxa de ganancia axitou as augas do accionariado. En 2007 comezou un movemento que, tres anos máis tarde, deu no afastamento de Isaac Díaz Pardo do último cargo que mantiña na compañía. Tamén foi obrigado a abandonar o Instituto Galego de Información (IGI), un magnífico edificio na contorna de Santiago de Compostela, onde se atopaba a sede do Laboratorio de Formas e de toda a maquinaria intelectual de Sargadelos. Os seus fondos arquivísticos, entre os que figuraban por exemplo os papeis do Consello de Galiza -o máis semellante a un Goberno galego no exilio-, foron depositados na Cidade da Cultura. O espírito Sargadelos, ideado no exilio por Seoane e Díaz Pardo e inspirado nas grandes utopías materiais das artes europeas, foi esmorecendo. Ediciós do Castro pechou, o IGI está abandonado, o Museo Carlos Maside en situación incerta e o Laboratorio de Formas, liquidado. Os novos xestores mesmo chegaron a se valer da política Rosa Díez para a publicidade.

Aquel neno da república, que durante a campaña polo Estatuto de Autonomía en que se implicara a súa organización en 1926 pintaba polas paredes de Santiago o UHP (Uníos Hermanos Proletarios) comunista, morreu despoxado do seu proxecto de vida. Xosé Ramón Fandiño, filólogo e estreito colaborador seu, acaba de dar ao prelo unha biografía en que o relata. O Consello da Cultura vén de dispoñibilizar na rede o seu riquísimo epistolario con Luís Seoane. E a Xunta de Galicia inaugurará o 6 de novembro, no Gaiás, a exposición As miradas de Isaac, comisariada polos seus fillos Xosé e Camilo.