O tema que non toca

Stay around in my old hometown,

I don't want to put no money down,

I don't want to get a big old loan,

Work them fingers to the bone.

I don't want to float on a broom,

Fall in love, get married then boom.

How the hell did it get here so soon?

I don't want to grow up.

 

Tom Waits

Estes días unha amiga ben máis nova ca min compartiu nas súas redes un deses vídeo-memes que emprega a rapazada en TikTok e Instagram: un mozo etiquetado como “a miña xeración” lánzase berrando sobre un colchón de ximnasio, só para recibir o impacto dun segundo colchón que lle cae enriba coa etiqueta “a crise de 2008”, outro máis que pon “Covid 19”, e o definitivo: “Terceira Guerra Mundial”. A sensación de madurez interrupta que ten a mocidade que rematou os estudos por volta do 2008 é tal que non me estraña que reaccionen a todo con chistes e ocorrencias.

Esta semana está a ser particularmente dura, coa extensión da guerra na Ucraína e a cobertura mediática 24/7, que non nos dá un respiro. A semana pasada eran as tensións previas á escalada bélica o que ocupaba titulares, e na anterior estabamos aínda saíndo da sexta vaga da covid, e do único que falabamos era das perdas da hostalería e a repunta dos contaxios e hospitalizacións. Entendo a frustración da miña amiga millennial: vivimos o día a día con tanta urxencia nos acontecementos que nunca queda tempo para os temas de fondo, eses que adoitaban ocupar reportaxes de fin de semana nos xornais e que se analizaban con perspectiva diacrónica. O desemprego xuvenil, a emigración e a desesperanza ante un futuro “no future” aparecen de forma testemuñal nalgúns medios e, cando o fan, sempre parece que a mocidade aterrou nas dificultades da vida adulta desde unha adolescencia idílica na que non os prepararon abondo para o que ía vir despois.

Nos últimos anos, diversos estudos sobre a representación dos adolescentes nos medios (o máis recente deles de 2019) advertiron que prensa e televisión pintan unha imaxe moi negativa deles. As contadas veces que os nosos adolescentes captan a atención da opinión pública non o fan como suxeitos de dereitos senón como fontes de problemas: ou son membros de bandas, ou son cuestionadas vítimas de delitos sexuais ou son, ultimamente, causantes de surtos da covid alá onde lles deixan ir.

O mes pasado, a noticia sobre o mozo que matou a súa familia puxo o foco por un intre nunha adolescencia nada idílica. Esa traxedia ben puido servir para facer unha reflexión seria e informada (esa que os ritmos da actualidade nunca nos deixan facer) sobre como se atopa a nosa mocidade e que mecanismos temos para axudalos e previr consecuencias dramáticas (que, por fortuna, se dan en casos excepcionais). Por desgraza, o tema non se tratou nas reportaxes a fondo da fin de semana, senón na planta de procesado de lugares comúns e morbo que son as seccións de sucesos, onde un certo xornalismo, afeito a construír a súa particular narrativa e despois remexer nos cubos do lixo até atopar o mínimo dato que a poida xustificar, insinuou, nun requintado condicional, que a culpa do crime a tiveran os libros que lles damos a ler na escola. Non é nada novo, nas contadas ocasións nas que un menor de idade cometeu un crime coma este, a culpa sempre foi rapidamente atribuída a algún factor externo alleo aos gustos de quen asinaba a noticia, xa fose o Instagram, os xogos de rol, o Resident Evil ou os Rolling Stones.

Nunha escena película Donnie Darko (2001), o protagonista rebenta as cañarías da súa escola causando unha inundación e milleiros de dólares en danos, e as autoridades enseguida reaccionan botándolle a culpa ao libro de Graham Greene que lles mandara ler a súa profesora de literatura. Nesta ocasión a autoría intelectual rapidamente apuntou a outro libro, La edad de la ira, e outra profesora de literatura, completando o argumentario de que a culpa de todo é sempre da escola.

O certo é que nas escolas levamos xa un tempo alarmados ante o aumento dos diagnósticos de depresión e ansiedade entre o noso alumnado, pero cando o comentamos con outros adultos fóra das paredes do instituto, a resposta habitual é dun certo escepticismo mesturado co xa clásico desprezo xeracional: “se non teñen ningunha preocupación, por que van estar deprimidos?” Segundo me conta a psiquiatra Iria Veiga, que xa leva un tempo visitando institutos falando sobre isto coa rapazada, os nosos adolescentes xa estaban deprimidos antes da pandemia e non lles faciamos ningún caso, e o confinamento, os sucesivos toques de recoller e todas as restricións que foron especialmente duras para eles, fixeron que esta situación rematase por estoupar.

En 2020 entendemos enseguida que non é o mesmo confinarse nunha casa con horta que nun apartamento interior de 40 metros cadrados, non debería ser tan difícil entón comprender que non é o mesmo confinarse na casa propia que estar confinados na casa dos pais, cos seus horarios, as súas prioridades e as súas normas. Naquela primavera que pillou a todo o mundo co pé cambiado, pais e nais fixemos esforzos que rozaban o ridículo por normalizar unha situación que era de todo menos normal, elaborando as nosas listas de tarefas e horarios de precisión militar, todos eles salpicados de “comida en familia”, “cea en familia” e “tempo para a familia”, negándolle á mocidade mesmo a intimidade dos seus cuartos. Os adultos estabamos tan asustados e aborrecidos que empezabamos a beber ás dúas da tarde, pero esperábamos que os nosos rapaces pechados na casa respectasen horarios, fixesen os deberes e se comportasen como se todos os días fosen días de escola. E ás oito a aplaudir á xanela, cun sorriso na cara e asegurándolles que desta si, que iamos saír mellores. Negámoslles o dereito a estar asustados ou tristes ou aborrecidos coma nós. O que me sorprende é que despois desa tortura psicolóxica benintencionada non estean peor do que están.

Non creo que a culpa da actual situación sexa en exclusiva da pandemia como mal xenérico. As súas consecuencias económicas deixaron moitas familias en situación moi precaria, cando non directamente na pobreza. Teño alumnado que pasa toda a tarde na rúa porque non hai ninguén na casa para poñer normas e axudar cos estudos, familias nas que son as fillas e fillos quen coidan dos pais, e alumnos que faltan a clase para poder axudar aos pais nun traballo que non se poden permitir perder, nin sequera cando están enfermos.

Mentres todo isto acontece nas escolas, os adultos enredámonos en falsos debates sobre a excelencia académica e os requisitos draconianos para acceder aos estudos superiores. Os nosos adolescentes están deprimidos porque teñen moitas máis esixencias das que a miña xeración xamais tivo para acceder á vida adulta e ningunha das expectativas.

Cando eu entraba na adolescencia e o peor que me podía pasar na vida era converterme nos meus pais, Tom Waits compuxo un himno contra o conformismo da clase media: “Non quero ficar na vila onde nacín, non quero pagar a entrada dunha hipoteca, conseguir un préstamo e traballar até caer de cu. Non quero facerme maior”. Durante anos coreei a versión dos Ramones a berros: Non quero facerme maior, non quero ser responsábel. Hoxe non sei se o meu alumnado ten a opción de facerse maior, nin querendo.