Todo cambia (instrucións para ir ao ceo)

Cambia lo superficial

Cambia también lo profundo

Cambia el modo de pensar

Cambia todo en este mundo

(Mercedes Sosa)

Todo cambia. Así comeza a canción de Mercedes Sosa. E así é. Leo en Fechas que hicieron historia (Patrick Boucheron, Anagrama, 2024): “Hoxe o único que vemos de Angkor son as súas ruínas. Ou, máis precisamente, a posta en escea da súa revelación: alzouse aquí un día unha gran cidade, unha grande civilización”. De Angkor, cidade-templo, o que máis sorprende, indica Boucheron, é a súa inmensidade: varios centenares de templos, repartidos nun parque arqueolóxico de 90 km2. Angkor foi abandonada por Phnom Penh, a actual capital de Camboia, situada na confluencia de tres ríos. No século XV o desenvolvemento do comercio marítimo beneficiaba ás zonas costeiras.

Trátase dunha curiosidade que me levou a outra: a indagar que sucede hoxe en Camboia, como foi despois do xenocidio perpretado polos khmer vermellos. O actual primeiro ministro, Hun Manet, herdou o cargo do seu pai, Hun Sen, que continúa sendo o líder do Partido Popular de Camboia. Hun Manet é graduado en West Point e licenciado en Económicas pola universidade de Bristol. O seu pai, un antigo khmer vermello, leva gobernando Camboia dende o derrocamento dos khmer vermellos polos vietnamitas.

Todo cambia e, ás veces, moi rápido. Camboia foi, baixo o liderado de Hun Sen, un país aliñado coa Unión Soviética. Pero unha vez que esta desapareceu en 1991, coa velocidade do lóstrego, Camboia pasou a ser unha monarquía constitucional, o budismo foi reinstaurado e Camboia pasou a ser unha teórica democracia multipartidista. Todo cambia. O fillo de Hun Sen en West Point, unha certa corrupción e o país do socialismo ao capitalismo nun abrir e pechar de ollos. Non se pode dicir que non hai xente con rapidez de reflexos.

Todo cambia baixo a presión das circunstancias. O economista Branko Milanovic, inspirándose en Lenin e no seu libro O Estado e a Revolución para comprender como o grupo de Trump podería intentar facerse co control do Estado americano de forma permanente, relata como o líder soviético adoptou en 1922 a Nova Política Económica (NEP), máis procapitalista, que era “exactamente o contrario das políticas que el mesmo deseñara en 1917”. En Abril 1922 Lenin dixo: “As cousas agora son diferentes. Nin Marx nin os marxistas podían prever isto. Non debemos mirar ao pasado”.

Pode que a China fracasara como experimento socialista, pero é innegable o seu éxito como un proxecto de modernización capitalista do antigo Reino do Centro. O Partido Comunista fixo no seu país algo semellante ao que as burguesías occidentais. Tanto, que hoxe os papeis invírtense: China é o país líder do libre comercio e os Estados Unidos reprégase ao proteccionismo. O mundo ao revés.

Todo cambia. Hai catro décadas a hexemonía cultural era grosso modo das esquerdas. Hoxe, como produto das guerras culturais libradas con éxito polos neoconservadores, esa hexemonía pasou ás dereitas. O comunismo hai tempo que deixou de ser unha opción viable -Podemos non é máis de esquerdas que un socialdemócrata sueco dos setenta-, pero o seu fantasma xustifica unha viraxe á dereita que pode acabar da peor das maneiras: coa consunción, máis ben que o derrocamento, das democracias.

Conta Richard Cockett en Viena. La ciudad de las ideas que creó el mundo moderno (Pasado y presente, 2024), un retrato da capital austríaca no período de entreguerras, que para algúns vieneses de esquerda a situación se tiña deteriorado nunha data tan adiantada como o 15 de xullo de 1927, cando o concello socialdemócrata permitiu que a policía abatise a 89 dos seus seguidores sen mobilizar aos seus. “Un proceso interminable de constante cesión de posicións”, afirma o autor -editor, por certo, de The Economist-, foi o que abriu o camiño ás forzas paramilitares da dereita e á catástrofe. Na Viena do período había un enorme potencial obreiro, hoxe as esquerdas do mundo son fáciles de quebrar, cando as hai ou se as hai. No mundo de hoxe a dereita é quente, cruel e agresiva. Séntese chea de razón e actúa con arrogancia, sen cortarse. A esquerda, sen postular unha cosmovisión, limítase a ser un “solucionador de problemas”. O momento frío significa ceder posicións xusto cando o extremismo avanza.

Todo cambia. Os procesos deliberativos para conformar a opinión pública están pasando a mellor gloria baixo a presión e o xiro no espazo público determinado polo poder do algoritmo e o deterioro cognitivo que provoca a conxunción entre as redes sociais e uns medios convencionais cada vez máis intelectualmente pobres e nesgados. A partires da década dos 80, baixo o paraugas dunha presunta democratización da cultura, perseguiuse con saña a experimentación para fomentar os xéneros de formatos máis convencionais que non defraudaran as expectativas do consumidor. Hoxe o ámbito cultural é un océano de produtos previsibles e de puro entretemento que satisfan os gustos conservadores das novas clases medias. Non están interesadas en saber a verdade acerca de si mesmas. Dalgún modo, impera o macartismo antiintelectual.

Dicía o científico, teólogo e místico Emanuel Swedenborg, reformador que departía amigablemente nas rúas de Londres cos anxos, que “para ir ao ceo non só hai que ser bo. Hai ademais, que ser culto e ter bo gusto”. Temo que o ceo non debe de estar hoxe moi nutrido.

Pero todo cambia. Quen sabe?